یکی از گیاهان نام آشنا برای ایرانی‌ها، اسپند است. دانه این گیاه در خانه سوزانده می‌شود و دود غلیظ آن برای ضدعفونی هوا ، دور کننده حشرات، خوشبوکننده فضا و به باور برخی حتی خنثی کردن چشم‌زخم و... مورد استفاده قرار می‌گیرد.

علاوه بر تمام این موارد، در آسیا از دانه‌های اسپند به عنوان ضدانگل، کرم‌کش و کشنده آمیب استفاده می‌کنند.

اسپند در سایر کشورها نیز طرفدار دارد؛ مردم یونان از اسپند به عنوان قاعده‌آور، کرم‌کش، مسکن و خواب‌آور استفاده می‌کنند.

در گذشته در هند برای سفلیس و در آفریقا نیز برای تب از اسپند استفاده می‌کردند، گرچه مصرف خوراکی این گیاه می‌تواند مسموم‌کننده باشد، اما بعضی از افراد محلی در این کشورها هنوز از آن برای درمان آسم، کولیک، تب، سنگ‌های صفراوی، سکسکه، زردی، مالاریا، دردهای عصبی، پارکینسون، افتادگی رحم، روماتیسم و بیماری‌های ادراری تناسلی استفاده می‌کنند.

اسپند برای افراد گرم مزاج مضر است و اگر افرادی که مزاج گرم و خشک دارند، حتی مقادیر کمی از آن را بخورند دچار مشکل خواهند شد.

اگر جوشانده اسپند را صاف‌کرده با عسل و روغن کنجد بنوشید، به شدت حالت تهوع ایجاد می‌کند.

این گیاه در افراد گرم مزاج باعث سردرد و حالت تهوع می‌شود.

عوارض جانبی

معمولاً از گیاه اسپند بیشتر به عنوان خوشبوکننده هوا استفاده می‌شود و شکل خوراکی آن کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، چرا که مصرف ناصحیح آن باعث عوارضی چون تشنج، تهوع، سکسکه، ترشح بیش از حد بزاق و تضعیف سیستم اعصاب مرکزی می‌شود.

سمی بودن این گیاه به اندازه‌ای است که حتی حیوانات هم با مصرف آن دچار مسمومیت می‌شوند و مواردی از مرگ و میر حیوانات نیز گزارش شده است.

در قدیم برای کاهش تأثیر میزان سم گیاه اسپند آن را چند بار در آب خیس می‌کردند.

اِسپَند (نام علمی: "Peganum harmala") ، سپند یا اسفند گیاهی چندساله یا پایا از تیره نیتراریاسه (Nitrariaceae) است.

اسپند گیاهی است دارای ارتفاعی بطول حدود 30 تا 50 سانتی متر. ظاهر آن بوته مانند، دارای برگ‌های سبز با تقسیمات باریک و دراز و نامنظم است. گل‌های آن درشت و دارای کاسبرگ نازک و گلبرگ بزرگ برنگ سفید مایل به سبز، میوه آن پوشینه و حاوی دانه‌های متعدد برنگ سیاه است.

گیاه اسپند دربردارنده مواد ضد میکروبی از نوع فلاونوئیدها و آلکالوئیدها می‌باشد، که این مواد در بخش‌های مختلف آن (دانه، کالوس و نهال) زیاد یافت می‌شود. از جمله آلکالوئیدهای مهم آن می‌توان به آلکالوئید هارمین، هارمالین، هارمالول و پگانین و آلکالوئیدهای کینازولین اشاره کرد.

خواص دارویی

در طب سنتی از عصاره‌های گیاهی اسپند جهت افزایش ترشح شیر، دفع ترشح شیر، دفع کرم‌های روده، درمان روماتیسم، افزایش قدرت جنسی و نیز به عنوان یک مسکن جهت رفع درد معده بکار می‌رفت.

در تحقیقات آزمایشگاهی که از عصاره اسپند جهت از بین بردن میکروب‌ها استفاده شده‌است. عصاره‌های حاصل از کالوس خواص ضد میکروبی در برابر میکروب‌هایی نظیر استافیلوکوکوس اورئوس، اشریشیا کولی و کاندیداآلبیکانس را نشان داده‌است.

به تازگی آلکالویید های بتاکاربولین موجود در گیاه و دانه های اسپند بدلیل خاصیت ضد تومور (ضد سرطان) آن مورد توجه قرار گرفته اند. برای تولید کالوس از جدا کشت‌های اسپند معمولاً یک محیط پایه MS که حاوی هورمون KIN، باشد کافی است، اما همراه کردن یک هورمون اکسینی نظیر 4-D و 2 و NAA با هورمون KIN باعث افزایش تولید کالوس می‌گردد. تاکنون هیچ تحقیقی بروی سیستم باززایی نوساقه و ریشه در گیاه اسپند صورت نگرفته‌است.

دراین تحقیق بمنظور باززایی گیاه اسپند جهت بررسی ارتباط بین مراحل مختلف تمایز و تولید آلکالوئیدها از جدا کشت‌های مختلف نهال اسپند و نیز محیط کشت حاوی هورمون BA,KIN و ویتامین تیامین تشخیص داده شد. علاوه بر آن از نظر وجود آلکالوئیدها، کالوس‌های تیره و آبدار نسبت به کالوس‌های سبز و شفاف بیشترین آلکالوئیدها را دارا بودند. همچنین نوساقه‌ها و کالوس مولد ریشه نیز دارای آلکالوئیدهای هارمالا بودند. دانه اسفند دارای آلکالوئیدهایی به نام (هارمالین، هارمین، هارمالول) است .

در گویش برخی از مردم ایران به ویژه استان فارس به آن دونشت گویند. در گویش بختیاری های استان چهار محال وبختیاری نیز به این گیاه دینش (دینشت )می گویند. این گیاه جزء 40 گیاه سفارش شده اسلام میباشد. البته دراحادیث و روایات از کیاه سبز آن تعریف شده است .

«اسفند»
1- یکی از 40 گیاه معروف در طب سنتی ایران می باشد

2- دارای طبیعتی گرم و خشک است

3- اسفند جلا دهنده سینه و شش از رطوبات لزج ، مقوی نیروی جنسی ، چاق کننده ، ادرارآور ، روان کننده شیر ، مسهل سودا و بلغم غلیظ و کرم کدو می باشد . برای این منظور بعد از غذا نصف قاشق چایخوری اسفند را با یک استکان آب قورت دهید (برای بالغین تا 7 روز)

4- خوردن اسفند برای صرع ،فلج ، جنون ، نسیان و سایر بیماریهای سرد دماغی و عصبی مفید بوده و برای گرم کردن بدن ، رفع استسقاء ، یرقان و سیاتیک نافع است

5- دود آن خاصیت ضدعفونی کننده دارد

6- چنانچه به سیاتیک مبتلا هستید ، به مدت 15 شب مقدار 7/5-7 گرم اسفند را با آب قورت دهید

7- مصرف اسفند به همراه آب(نوشیدن) و یا ساییده به همراه روغن حیوانی(ضماد) جهت رفع بی حسی و یا نقصان حس و حرکت اعضا و رعشه نافع است

8- اگر 30 گرم از اسفند را بکوبید و با 120 گرم آب بجوشانید و آن را صاف کرده و با90 گرم عسل و 60 گرم روغن کنجد مخلوط کرده و بخورید ، قی شدیدی می آورد و سینه قسمت بالای بدن را از رطوبتهای لزج پاک می کندو برای تنگی نفس و سرفه های رطوبتی بی نظیر است

9- برای درمان احتلام ، تکرّر ادرار و سستی ادرار روش زیر بسیار مفید است ، 1/5 گرم اسفند را صبح ناشتا به همراه کمی خاکشیر با کمک آب بدون اینکه کوبیده و یا خرد شود بخورید (1 قاشق چایخوری) . بهتر است در زمان معالجه از خوردن ماست ، کشک و ترشیجات پرهیز شود

10- کودکانی که دچار شب ادراری هستند بهتر است که هر شب قبل از خواب مخلوطی از تخم رازیانه و اسفند ( 1 قاشق چایخوری از هر کدام) بخورند و در ضمن صبحها یک ای دو عدد زرده تخم مرغ و کمی عسل خالص خوب میل نمایند

11- اگر اسفند را با تخم کتان به نسبت مساوی نرم ساییده و با عسل معجون ساخته ، سپس روزی دو حبه از آن را صبح و عصر میل نمایید ، جهت رفع ناراحتی سینه و تنگی نفس بسیار مؤثر است

12- چنانکه اسفند را در اب ترب و روغن زیتون بجوشانید و چند قطره از آن را در گوش بریزید برای رفع سنگینی و کری و صدای گوش مفید می باشد

13- اگر مقداری دانه اسفند را بو داده و بعد آن را نرم کوبیده و با عسل مخلوط کنید و سپس از این معجون حب هایی درست کرده و روزی سه حب میل نمایید در رفع اعتیاد به مواد افیونی و مخدر اثر نیکویی دارد

14- شیاف گرد دانه اسفند با روغن ایرسا دهانه عروق و خون بواسیر را باز می کند

15- بخور دانه های اسفند برای تسکین درد دندان توصیه شده است

16- روغن اسفند از نظر طبیعت گرم و خشک است و برای فلج ، لقوه ، رعشه ، سستی ، صرع و پریدن ناگهانی اعضای بدن چه از طزیق خرودن و چه استفاده از ضماد آن مفید است

17- تنقیه با روغن اسفند نیز برای تسکین درد کمر و سیاتیک و سردی کلیه و رحم نافع است
توجه :
1- اسفند برای گرم مزاجان مضر بوده و سبب سردرد ، دل به همخوردگی و استفراغ

می گردد که مصلح آن رب میوه های ترش و سکنجبین می باشد

2- مقدار مصرف ان 5 تا 10 گرم است و زیاده بر آن سمی است

3- از جویدن دانه های اسفند خودداری کنید چون حاوی مواد سمی است

4- منظور از خوردن دانه های اسفند همان دانه های سیاه رنگی است که دود می کنید